Engellilik: Kişilerdeki sakatlık veya engel sebebiyle yaş, cinsiyet, sosyal ve kültürel etmenlere bağlı olarak kişiden beklenen işlevdeki kısıtlılık veya işlevi yerine getirememektir. İşlevsel kısıtlılık, sadece bir aktiviteyle sınırlı olmayan, aynı zamanda kişinin tüm yaşamını etkileyen bir roldür. Örneğin, fiziksel engellik bedenin belli bir bölgesini ilgilendirse de, oluşturduğu etki o kısımla sınırlı kalmayıp, sonuçlarıyla kişinin tüm hayatını ve toplumun tamamını etkiler.
Türkiye İstatistik Kurumu tarafından Ülkemizde yapılan “2002 Türkiye Özürlüler Araştırması’’nda engel türleri sınıflandırılarak kullanılmıştır. Bu sınıflandırmadaki gruplar ve tanımlar şu şekildedir.
Ortopedik Engelli: Doğum öncesi, doğum esnasında veya doğum sonrası dönemde herhangi bir sebepten dolayı kas ve iskelet sisteminde görülen yetersizlik, kısıtlılık ya da fonksiyon kaybı oluşan kişilerdir. El, kol, ayak, parmak ve omurgalarında kısalık, eksiklik, fazlalık, kas güçsüzlüğü, hareket kısıtlılığı, şekil bozukluğu, kemik hastalığı olanlar, felçliler, serebral palsi ve diğer tüm spastikler bu grubu oluşturmaktadır.
Görme Engelli: Bir ya da iki gözünde tam ya da kısmi görme kaybı veya görme bozukluğu olan kişidir. Görme kaybı sonrası göz protezi kullananlar, gece körlüğü ve renk körlüğü olanlar bu grubu oluşturmaktadır.
İşitme Engelli: Bir ya da iki kulağında tam ya da kısmi işitme kaybı olan kişidir. İşitme cihazı kullanan kişilerde bu grubun içindedir.
Dil ve Konuşma Engelli: Herhangi bir sebepten dolayı konuşamayan veya konuşmanın hızında, ifadesinde bozukluk olan ya da ses bozukluğu bulunan kişidir. İşittiği halde konuşamayanlar, konuşmak için alet kullananlar, kekemeler, afazi, dil-dudak-damak-çene yapısında bozukluk olanlar bu grubu oluşturmaktadır.
Zihinsel Engelli: Zekâ geriliği bulunanlar (mental retardasyon), fenilketonüri (zekâ geriliğine neden olmuşsa), Down sendromu bu grubu oluşturmaktadır. Ağırlık derecesine göre hafif düzey, orta düzey ve ağır düzeyde zihinsel gerilik şeklinde sınıflandırılmaktadır.
Ruhsal ve Duygusal Engelli: Duygu, düşünce ve davranışlardaki normalden farklı örüntülerden dolayı günlük aktivitelerini yerine getirmede, diğer insanlarla olan ilişkilerini sürdürmekte zorluk yaşayan kişilerdir. Depresyon, şizofreni gibi hastalıklar bu grubu oluşturmaktadır.
Süreğen (kronik) Hastalık: Kişinin yaptığı iş kapasitesi ve fonksiyonlarının engellenmesine yol açan, sürekli bir bakım ve tedavi gerektiren hastalıklar grubudur. (Kan hastalıkları, solunum sistemi hastalıkları, kalp-damar hastalıkları, kanserler, idrar yolları ve üreme organı hastalıkları, endokrin ve metabolik hastalıklar, cilt ve deri hastalıkları)
Çoklu Engellilik: Birden fazla engel türü mevcut olan kişiler bu grubu oluşturmaktadır.
Engelli kişilerin sayısı gün geçtikçe artış göstermektedir. Dünya çapında diyabet, kalp-damar hastalıkları ve nörolojik hastalıkları gibi engellilikle ilişkin kronik sağlık sorunlarının çoğalıyor olması ve nüfusun yaşlanıyor olması yaşlılarda engellilik riskini daha fazla arttırmaktadır.
Engelli insanlar, engelli olmayan insanlara göre sağlık hizmetlerinden yararlanmayı daha fazla istemekte ve karşılanmamış ihtiyaçlara daha fazla sahiptirler.
Engellilikle büyüyen bebeklerin ve çocukların hayatta kalma oranlarının artması, fiziksel travmayı takiben insanların hayatta kalmasının iyileştirilmesi, kronik hastalıklar ve obezite gibi değişen sağlık koşullarının yetişkinler arasındaki engelli prevalansını etkilediği gösterilmektedir. Yaşlılık ile birlikte kardiyovasküler pulmoner, gastrointestinal sistemler ve vücut fonksiyonları değişiklik göstermekte; görme, işitme, tatma, koklama duyularında ciddi derecede gerileyiş oluşmakta ve bunun sonucunda diyabet, böbrek bozuklukları, kemik hastalıkları, kanserler ve hipertansiyon gibi kronikleşen hastalıkların yaşlı insanlarda daha çok görülmektedir.
Fiziksel aktivite: herhangi bir aktivite kısıtlaması olan kişiler için sağlığı koruyup geliştirmenin yanı sıra, hareketsizliğin yol açtığı hastalıkları da önler. Fiziksel ve ruhsal sağlık için fiziksel aktivitenin günlük yaşam içine adapte edilmesi ve davranış değişikliği ile bir yaşam biçimine dönüştürülmesi gerekmektedir. Örneğin, yürüyüş, merdiven, bahçe işleri, dans ve takım sporları gibi her engelli bireyin kendi durumuna uygun yapabileceği fiziksel aktiviteler vardır. Hareketsiz bir yaşam süren kişiler fiziksel aktiviteye kısa sürelerle başlamalı ve dereceli olarak ilerlemelidir. Fiziksel aktiviteye başlarken bireyin seviyesine uygun doğru aktivite düzeyinin belirlenmesi çok önemlidir. Sağlık profesyonellerinden fiziksel aktivitenin engeli nasıl etkileyeceği konusunda bilgi edinilmelidir.
Görme engelli ve az gören bireylerin fiziksel aktivite katılımlarının uygun araç ve gereçlere ve emniyet/ güvenlik düzenlemeleri yapılmış ortamlarda sağlanması ile kişiler için hayat anlam kazanacak ve toplumsal katılımı gerçekleşecektir. Örneğin; Aerobik aktivite olarak yüzme, beyaz baston ile yürüme gibi.
Fiziksel aktivite, ruh sağlığına olumlu katkıları vardır. Fiziksel aktivite, egzersiz sırasında ve sonrasında uygun olmayan uyarandan dikkati dağıtarak ve düzenli bir aktivite içinde yer alarak bireyin kendine güvenini artırmakta ve duygu durumunu geliştirmektedir. Ayrıca, birey fiziksel aktivite sırasında sosyal etkileşim içinde bulunmakta ve bu durum duygu durumunu olumlu etkilemektedir. Duyu-motor oyun aktiviteleri, top oyunları, çocuk parkı aktiviteleri, trambolinde zıplama zihinsel engellilerde uygun olabilir.
Bedensel engelli bireylerin düşük aktivite düzeyine bağlı ek sağlık problemleri görülebilmektedir. Bedensel engellilerin bu problemlerle baş edebilmesinde en etkin yolun fiziksel aktivite ve spor olduğu bilinmektedir. Tekerlekli sandalyeye bağımlı engellilerde fiziksel aktivite ile oluşabilecek ikincil sağlık problemleri en aza indirilebilmektedir. Örneğin; öğrenciler için ders aralarında tekerlekli sandalyede masa tenisi, top ve balon oyunları gibi oyunlar yararlı olur. Fiziksel aktivite veya sporu kolaylaştırıcı engel durumuna özel geliştirilmiş yardımcı cihazlar, ekipmanlar, protezler kullanılabilir. Örneğin masa tenisi sporunu, protez veya cihazla veya tekerlekli sandalye kullanan bir birey tekerlekli sandalyesinde oturarak da yapılabilir.
Fiziksel aktiviteler tedavi edici değil, hareketli bir yaşama yönlendirmek ve genel olarak sağlığı korumak amaçlıdır. Egzersiz, tedavi edici olarak kullanıldığında ilgili hekim ve sağlık personeli tarafından düzenlenmelidir.
Engelli grupta düzenli fiziksel aktivitenin sağlığa faydaları farklı gruplar (inme, omurilik yaralanması, Multipl Skleroz, Parkinson, kas hastalıkları, beyin felci, ampütasyonlar, ruhsal bozukluklar, öğrenme güçlükleri, görme ve işitme kayıpları, diyabet vb.) üzerinde yapılan çalışmalarda gösterilmiştir. Engelli grupta fiziksel aktivitenin yetersizliği sağlığı tehdit etmenin yanı sıra, kilo artışı ve obeziteye de neden olmaktadır.
Engelli yetişkinler yapabildikleri ölçüde, haftada en az 150 dakika orta yoğunlukta ya da haftada 75 dakika yüksek yoğunlukta aerobik aktivite yapabilirler. Ayrıca orta ve yüksek yoğunluğun birbirine eşit kombinasyonunda aerobik aktivite yapılabilir. Aerobik aktivite her gün en az 10 dakika yapılmalıdır.
Yetişkinler, orta ve yüksek şiddetteki kas kuvvetlendirme aktivitelerini üst üste olmadan haftada 2 gün ya da daha fazla yapmalıdır.
Fiziksel sorunları olanlar da, hareketliliği sağlamaya ve korumaya yönelik olarak fiziksel aktivitelere yönlendirilmelidir. Fiziksel aktivitenin güvenle gerçekleştirilmesi bireyin kişisel durumuna ek problemlerinin varlığına, yaşı, fiziksel uygunluk düzeyi, önceki deneyimlerine uygun planlanmış, bireye özgü fiziksel aktivite planıyla mümkündür. Her engelli bireyin kendi durumuna uygun yapabileceği fiziksel aktiviteler vardır.
Fiziksel aktivite sırasında yaralanma risklerinin ve olumsuz etkilerin azaltılması için;
- Fiziksel aktive sıklık ve süresi zaman içinde dereceli olarak arttırılmalıdır. Özellikle hareketsiz bireyler, düşük seviyeden başlayarak yavaş yavaş ilerlemelidir.
- Fiziksel aktivitenin; uygun ortamda, uygun ekipmanlarla, çevre güvenliği sağlanarak ve aktivite kurallarına uygun gerçekleştirilmesi yaralanmaları ve istenmeyen etkileri engelleyebilir.
- Engelliler için fiziksel aktivite seçiminde, yer, zaman ve aktivite türü dikkate alınmalıdır.
- Engelli bireyler engeli nedeniyle kendisini takip eden hekimine ve ilgili sağlık personeline danışarak kendileri için uygun yönlendirmeleri almalıdır.
Engellilerde Düzenli Fiziksel Aktivitenin Faydaları
- Hareketsizliğe bağlı olarak gelişecek kas iskelet sistemi problemlerini önler.
- Sağlığı geliştirir.
- Fiziksel uygunluğu arttırır.
- Duruş ve dengeyi geliştirir.
- Öz saygıyı arttırır.
- Kilo kontrolünü sağlar.
- Kas ve kemikleri kuvvetlendirir.
- Enerjik hissetmeyi sağlar.
- Stresi azaltır ve gevşemeyi sağlar.
- Bağımsız yaşamı destekler.